एकै बसाइ वा एक पटकमै कोइँच भाषा फरर बोल्न सक्ने गरी सिक्छु भन्यो भने असम्भव कुरा हो । एक पटक सिक्ने वित्तिक्कै पुरै वाक्य बनाएर बोल्न सकिन्छ भन्ने हुँदैन । यसैले को कुन किन कति कहिले कसरी कहाँ उ यो त्यो जस्ता प्रश्न गर्न वा सोध्न मात्रै जान्नुभयाे भने पनि काेइँच भाषा बोल्न धेरै सहयाेग हुन्छ । एक वाक्यमा पनि प्रश्न गर्न र जवाफ दिन सकिने काेइँच शब्दहरु :
नेम्ने: सर्वनाम । सु: को । सुक्के: कस्को । मार: के । मारे : किन । गिशि/दोश्यो : कति । गेना : कहिले । ते/तेक/दोत्थि : कहाँ/कता । तेको : कुन । आँ : मेरो । गो : म । आँस : हामी दुई । आइँ : हामी धेरैको । इइँ : हामी सारा सबैको ।
गोपुकि : हामीहरु । इः तेरो । गे : तँ । गोइ : तिमी । इस : तिमी दुई । इन : तिमी धेरै । मुयु : त्यो । हायु : उ त्यो । मिरि : त्यो । हारि : उ त्यो । एँ : यी । एको : यो । मेको : त्यो । मेः/आँः : उ । आ : उसको । आस : उनीहरु दुई । आन : उनीहरु धेरै । मेरे : त्यो । हारे : उ त्यो । हारिहारि : उ माथि । हायुहायु : उ तल । निअशि : दुई । लोःसि : कुराकानी । ताँगे : छलफल । हिअ्कि : अंक/वचन ।
क) रिमाचेमा ।
काःतिच : सेवु, रिम्श्योन बाअ्नि ?
जेँःतिच : रिम्श्योन बा । आँ सु नामि ?
बुजिच : गो साङ्खु बुजिच ।
जेँःतिच: सेवु, दोत्थि गाअÞचा दुम्मे ?
काःतिच : हारे एरे साब्ला ।
जेँःतिच : बाअचा ल बाअÞचा ।
काःतिच : चेरेदुम्ला ।
ख) रिमाचेमा ।
ब्लामिच सेवु ।
काःतिच सेवु, सु ?
ब्लामिच गाे ।
काःतिच ते ?
ब्लामिच लाँफर ।
काःतिच मार्दे ?
ब्लामिच मार्दे मार्दे ।
ग) रिमाचेमा ।
जेँःतिच बारि सुनि ।
हेताम बारि सुनि, दाेत्थि ?
जेँःतिच थिँकाप ।
हेताम गेना ?
जेँःतिच गेना गेना ।
घ) रिमाचेमा ।
जेँःतिच सेवु ।
लास्पाच सेवु ।
जेँःतिच दाेत्थि
लास्पाच दाेत्थि दाेत्थि
शेशेन्दु
१ माथिको क ख ग घ मा जस्तै संवादहरु बनाएर अभ्यास पुस्तिका वा मोबाइलको नोटमा वा सामाजिक सञ्जालमा लेख्ने बानी गर्नुहोस् ।
२ तपाइँलाई पुरै वाक्य बनाउन नआए पनि एक शब्दको वाक्य बनाउन सिक्नु होस् । जस्तै सु ते दोत्थि ।
३ काेइँच काेइँच भेटहुँदा कोइँच भाषामै अभिवादन गर्ने मनमा लागेको कुरा सोध्ने गर्नुहोस् ।
४ घरमा गोप्य कुरा गर्नुपर्दा कोइँच भाषाकै प्रयाेग गर्नुहोस् ।
भाषा पहिचान मात्रै होइन । भाषा जीवनशैली पनि हो । भाषा मर्दा भाषा मात्रै मर्दैन । तपाइँको सोच्ने शैली र मौलिक ज्ञान पनि मर्छ । जैविक विविधताको ज्ञान नै मर्छ । जस्तैः खसभाषाले जुकालाई जुका भनेर मात्रै चिन्छ तर कोइँचले शाःब, नेः, याअ्फे भनेर चिन्छ । घिउको स्वाद खस वा अन्य भाषाले थाहा पाउँदैन । यो नै ज्ञान हो ।